Διαταραχή σωματικής δυσμορφίας Β’ Μέρος: Ο ρόλος των πεποιθήσεων
Στο Α’ μέρος του άρθρου για τη διαταραχή σωματικής δυσμορφίας αναφερθήκαμε εκτενώς στη φύση της εν λόγω διαταραχής, καθώς και στις συμπεριφορές τσεκαρίσματος και αποφυγής που εκδηλώνονται στα πλαίσια της ψυχικής αυτής πάθησης και που ταλαιπωρούν τον πάσχοντα. Συνοπτικά, λοιπόν, όταν μιλάμε για τη διαταραχή σωματικής δυσμορφίας, αναφερόμαστε στην εξής συμπτωματολογία:
- Υπερβολική ενασχόληση του ατόμου με ένα ή και περισσότερα θεωρούμενα/εκλαμβανόμενα ελαττώματα ή ατέλειες στην εξωτερική του εμφάνιση που, ωστόσο, δεν είναι ορατά ή είναι ελάχιστα ορατά από τους άλλους.
- Στα πλαίσια της διαταραχής, το άτομο εκδηλώνει επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (π.χ. τσεκάρεται στον καθρέφτη, καλλωπίζεται υπερβολικά, αναζητά επιβεβαίωση) ή νοητικές πράξεις (π.χ. συγκρίνεται με άλλους) απαντώντας έτσι στη δυσαρέσκειά του για την εξωτερική του εμφάνιση.
- Το άτομο με τη διαταραχή δυσφορεί σημαντικά λόγω της υπερενασχόλησής του με τις «ατέλειες» της εξωτερικής του εμφάνισης, η οποία, επίσης, του προκαλεί λειτουργικά προβλήματα στους διάφορους τομείς της ζωής του (κοινωνικά, επαγγελματικά, διαπροσωπικά κλπ.).
Όπως προαναφέρθηκε στο Α’ μέρος του άρθρου, τα δεδομένα των επιστημονικών μελετών καταλήγουν στο ότι το γνωσιακό-συμπεριφοριστικό μοντέλο ψυχοθεραπείας αποτελεί μία αποτελεσματική παρέμβαση για την αντιμετώπιση της διαταραχής σωματικής δυσμορφίας. Σ’ αυτό, λοιπόν, το μέρος του άρθρου, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την πάθηση από τη σκοπιά της γνωσιακής-συμπεριφοριστικής προσέγγισης, στην οποία κεντρικό σημείο αποτελούν οι δυσλειτουργικές πεποιθήσεις που σχηματίζει ένας άνθρωπος για τον εαυτό του και για το περιβάλλον του. Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος των πεποιθήσεων αυτών στη δημιουργία και στη διαιώνιση της διαταραχής σωματικής δυσμορφίας;
Οι αρνητικές πεποιθήσεις για την εμφάνιση
Ξεκινώντας από τα παιδικά χρόνια, οι άνθρωποι αναπτύσσουν πεποιθήσεις/πιστεύω για τον εαυτό τους, τους άλλους ανθρώπους και τον κόσμο.
Οι περισσότεροι από μας, δεν δίνουμε ιδιαίτερη σημασία στα διάφορα μικροσκοπικά «ελαττώματα» της εξωτερικής μας εμφάνισης ή στις αρνητικές σκέψεις που τυχαίνει να έχουμε κατά καιρούς για την εξωτερική εικόνα μας. Έτσι, βιώνουμε ελάχιστη δυσφορία όταν έχουμε τέτοιου είδους σκέψεις, αγνοώντας τες εύκολα ή απορρίπτοντάς τες. Τα άτομα, ωστόσο, που αναπτύσσουν διαταραχή σωματικής δυσμορφίας, αρχίζουν να επικεντρώνονται υπερβολικά στις «ατέλειες», ιδίως σε περιόδους που βιώνουν αρκετό στρες ή η διάθεσή τους είναι πεσμένη. Ερμηνεύουν, πιθανώς, τα για τους άλλους δυσδιάκριτα αυτά εμφανισιακά «ελαττώματα», ως σημάδια συνολικής ελαττωματικότητας του εαυτού τους. Αυτό συμβαίνει γιατί φαίνεται πως οι πάσχοντες από διαταραχή σωματικής δυσμορφίας διατηρούν ένα σύνολο αρνητικών πεποιθήσεων για την εμφάνισή τους. Τέτοιου είδους πεποιθήσεις μπορεί να είναι οι εξής:
«Αν η εμφάνισή μου είναι ελαττωματική, δεν αξίζω σαν άνθρωπος»
«Αν δεν είμαι ελκυστική, θα είμαι μόνη σε όλη μου τη ζωή»
«Οι άλλοι θα δουν το ελάττωμά μου και θα με απορρίψουν»
Επιπλέον, τα άτομα με τη διαταραχή «μπερδεύουν» την εξωτερική ελκυστικότητα με την ευτυχία και την προσωπική αξία:
«Αν η εμφάνισή μου ήταν καλύτερη, θα ήταν καλύτερη και όλη η υπόλοιπη ζωή μου»
«Αν μπορούσα να αλλάξω την εμφάνισή μου, θα μπορούσα να καταφέρω αυτά που καταφέρνουν και οι άλλοι»
Οι αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και τους άλλους ανθρώπους
Οι πάσχοντες από τη διαταραχή διατηρούν, επίσης, αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό τους οι οποίες υπογραμμίζουν τα προαναφερθέντα πιστεύω αναφορικά με την εξωτερική εμφάνιση: Οι πεποιθήσεις για τον εαυτό σχηματίζονται από την παιδική ηλικία αναλογικά με τα πρώιμα βιώματα και στους περισσότερους ανθρώπους είναι προσαρμοστικές (π.χ. Είμαι ένα άνθρωπος με αξία). Δυστυχώς δε συμβαίνει το ίδιο με τα άτομα που πάσχουν από διαταραχή σωματικής δυσμορφίας, καθώς σε αυτή την περίπτωση συχνά οι κύριες πεποιθήσεις για τον εαυτό είναι οι εξής:
«Είμαι ελαττωματικός/ή»
«Δεν αξίζω σαν άνθρωπος»
«Είμαι διαφορετικός/ή»
Στα άτομα με τη διαταραχή επίσης, συναντούμε αρνητικές πεποιθήσεις για τους άλλους ανθρώπους (π.χ. «Οι άλλοι συμπαθούν μόνο όσους είναι ελκυστικοί»), οποίες τροφοδοτούν τα υπόλοιπα αρνητικά πιστεύω για τον εαυτό.
Όταν κάποια αρνητική πεποίθηση βγει στην επιφάνεια λόγω, συνήθως, κάποιου δυσάρεστου γεγονότος, το άτομο ξεκινά να ερμηνεύει της πληροφορίες που δέχεται από το περιβάλλον του σύμφωνα με την πεποίθηση αυτή. Για παράδειγμα, αν κάποιοι κοιτούν προς την κατεύθυνση (για άσχετο/άγνωστο λόγο) που βρίσκεται ο πάσχοντας, εκείνος μπορεί να συμπεράνει πως οι άλλοι άνθρωποι σκέφτονται «Αυτός είναι άσχημος και ελαττωματικός» και ότι γι’ αυτό τον κοιτάνε. Τέτοιου είδους αρνητικές ερμηνείες για τις καταστάσεις που συμβαίνουν στο περιβάλλον του ατόμου, προκαλούν άγχος, καταθλιπτική διάθεση, αυξημένη ενασχόληση με τις εκλαμβανόμενες ατέλειες, περαιτέρω ενίσχυση και διαιώνιση των αρνητικών πεποιθήσεων, συναισθημάτων και συμπερασμάτων. Στο βάθος των δυσλειτουργικών αυτών ερμηνειών, φαίνεται να βρίσκεται, πιθανώς, ο φόβος για την αρνητική αξιολόγηση από τους άλλους, καθώς και ο φόβος απόρριψης.
Τα τελειοθηρικά πιστεύω φαίνεται, επίσης, να παίζουν κάποιο ρόλο στον τρόπο σκέψης που συναντούμε στη διαταραχή. Έχει παρατηρηθεί ότι περίπου το 70% των πασχόντων είχαν τις εξής πεποιθήσεις:
«Πρέπει η εμφάνισή μου να είναι τέλεια»
«Αν υπάρχει κάποια ατέλεια στην εξωτερική μου εμφάνιση σημαίνει, ότι δεν είμαι ελκυστικός»
«Αν κάποιο σημείο του σώματός μου δεν είναι όμορφο, τότε είναι αποκρουστικό»
Ο φαύλος κύκλος της διαταραχής
Τα δυσφορικά συναισθήματα (π.χ. φόβος, άγχος, στεναχώρια και ντροπή), τα οποία πυροδοτούνται από τις αρνητικές σκέψεις και πεποιθήσεις που σχετίζονται με την εμφάνιση, τον εαυτό και την αξιολόγηση των άλλων ανθρώπων, δημιουργούν στο άτομο την ανάγκη να προσπαθήσει να ανακουφιστεί από αυτά. Για τον λόγο αυτό, καταφεύγει στις συμπεριφορές αποφυγής και τσεκαρίσματος (οι οποίες περιγράφηκαν αναλυτικά στο Α’ Μέρος του άρθρου). Συνοπτικά, όταν μιλάμε για συμπεριφορές αποφυγής, αναφερόμαστε στην αποφυγή κοινωνικής επαφής ή/και κοινωνικών καταστάσεων κατά τις οποίες ο πάσχοντας θεωρεί πως οι «ατέλειές» του θα είναι εκτεθειμένες στα μάτια των άλλων ανθρώπων. Όταν μιλάμε για συμπεριφορές τσεκαρίσματος (ή τελετουργικού τύπου συμπεριφορές), εννοούμε το συνεχές τσεκάρισμα στον καθρέφτη, τις συνεχείς ερωτήσεις που ο πάσχοντας κάνει στους οικείους του για το πώς δείχνουν οι «ατέλειές» του, τις πλαστικές επεμβάσεις για τη «διόρθωσή» τους, τη διαρκή σύγκριση της εμφάνισής τους με εκείνη των άλλων και τον υπέρμετρο καλλωπισμό για να «καμουφλαριστούν» τα εξωτερικά αυτά «ελαττώματα».
Δυστυχώς, οι συμπεριφορές αυτές, αν και χρησιμοποιούνται από το άτομο για να κατευνάσει το άγχος που βιώνει (ή τα υπόλοιπα αρνητικά συναισθήματα) σε σχέση με την εμφάνισή του, έχουν τα αντίθετα αποτελέσματα. Μπορεί αρχικά μειώνουν για λίγο την ένταση του αρνητικού συναισθήματος, αλλά μακροπρόθεσμα συντηρούν την ενασχόληση του πάσχοντα με τη διαταραχή και ενισχύουν τις αρνητικές του πεποιθήσεις.
Συνοψίζοντας, αν προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τη διαταραχή σωματικής δυσμορφίας, έχουμε να κάνουμε αρχικά με ένα σύστημα αρνητικών πεποιθήσεων του ατόμου που, πιθανώς, προϋπάρχει της εκδήλωσης της διαταραχής. Οι πεποιθήσεις αυτές δημιουργούν αρνητικές σκέψεις για την εξωτερική του εικόνα, οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ο πάσχων να προσπαθεί να τα κατευνάσει, εκδηλώνοντας συμπεριφορές που τελικά δεν αποδεικνύονται λειτουργικές.
Η ψυχοθεραπεία βοηθά τον άνθρωπο με διαταραχή σωματικής δυσμορφίας να κατανοήσει με ποια μορφή συμβαίνει ο φαύλος κύκλος που περιγράψαμε σ’ εκείνον/η εξατομικευμένα και έπειτα, με τη βοήθεια του θεραπευτή του να ξεκινήσουν μαζί, συνεργατικά την προσπάθεια για να τον εξαλείψουν.
Πηγές:
1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
2. Wilhelm S., Katharine A. Phillips K. A. & Steketee G. (2012). Cognitive-Behavioral Therapy for Body Dysmorphic Disorder: A Treatment Manual. New York: Guilford Press.
Πηγή 1ης δημοσίευσης: E-Psychology.gr – Η Πύλη της Ψυχολογίας
Σύνδεσμος άρθρου: https://www.psychology.gr/psychopathologia/3347-diataraxi-somatikis-dysmorfias.html